Rozwój technologiczny szczególnie fascynował ludzi żyjących w XX. wielu. Sama robotyka łącząc różne dyscypliny techniki utożsamiana jest właśnie z robotami, ale także w ostatnich czasach ze sztuczną inteligencją. Najbardziej jednak robotyka utożsamiana jest z robotami humanoidalnymi, czyli przypominającymi człowieka. Literatura tego czasu również wychodziła naprzeciw tym marzeniom i pragnieniom próbując odpowiedzieć na najważniejsze pytania, i opisać niewypowiedziane lęki i zagrożenia związane z postępem.
Stanisław Lem jest jednym z najbardziej znanych i docenianych na świecie polskich autorów. Okazuje się również, zgodnie z licznymi badaniami z zakresu literaturoznawstwa, że jest on inspiracją dla wielu innych światowych pisarzy, a jego wpływ na literaturę w ogóle, w szczególności na jego literacką działkę, czyli fantastykę naukowa jest zauważalny i znaczący. Aby zgłębić fenomen tego niezwykłego autora patrząc przez pryzmat jego dzieł, trzeba być może spojrzeć szerzej na pewien nurt filozoficzny jakim jest futurologia i fantastyka naukowa i rozważyć dlaczego Lem do tego właśnie nurtu jest powszechnie zaliczany.
Aby zgłębić fenomen tego niezwykłego autora patrząc przez pryzmat jego dzieł, zgłębiając tematykę po której się porusza, trzeba być może spojrzeć szerzej na pewien nurt filozoficzny jakim jest futurologia i fantastyka naukowa i rozważyć dlaczego Lem do tego właśnie nurtu jest powszechnie zaliczany. Sam Lem w jednym w swoich wywiadów podkreślał, że jest pisarzem poszukującym, że tematyka która porusza bezpośrednio wynika z jego zainteresowań oraz tematyki lektur po, które sięga. Co ciekawe fanatyka naukowa raczej nie jest dziedziną szczególnie nagradzaną, Lem był również nominowany do nagrody Nobla, której jednak nie otrzymał. Temat Robotyki w twórczości autora jest chyba najbardziej widoczny w zbiorze opowiadań Bajki robotów. Jest to zbiór opowiadań w konwencji baśniowej, o tematyce z pogranicza techniki, humanistyki, futurologii i astronautyki. Głównymi bohaterami i jednocześnie narratorami utworów są właśnie roboty. To im autor nadał ludzkie cechy i przymioty, dając tym samym możliwość wypowiedzi w pewnym sensie przewidział przyszłość (możliwość zastępowania w niektórych rolach czy czynnościach ludzi przez maszyny), a nawet nadaje pewien tok myślenia dla tendencji rozwojowych. w bajkach Lema maszyny potrafią być zazdrosne, niszczyć, rywalizować ze sobą, a nawet opisywać siebie i innych ludzi. To niesamowita rola w jaką nieżywa maszyna jest wtłoczona przez genialnego wizjonera. Cechą prozy Lema jest też niezwykły humor i groteska, którą z ogromnym kunsztem posługuje się autor. Owocem ogromnej fantazji i wyobraźni są niezwykłe, wymyślone przedmioty z nadanymi ciekawymi, przedziwnymi nazwami. Autor tworzy swoistą Galaktykę, swój autorski, zachwycający mikrokosmos literacki. Jak można zaobserwować, tematyką która już od początku wypełnia większość utworów Lema jest również aluzja polityczna i opis mechanizmów ustrojowych takich jak totalitaryzm czy socjalizm. Pisarz jest też więc blisko ziemi, stąpa po niej twardo a jej aktualne problemy są dla niego istotne i przejmują go do tego stopnia, że wplata te motywy w swoje fantastyczne, naukowo - baśniowe dywagacje. Jedną z cech charakterystycznych twórczości Lema są jego słynne neologizmy, czyli nowe, wymyślone wyrazy oraz liczne zapożyczenia ze słownictwa naukowego. Jednym z czynników, które można uznać za ściśle wpływające na kształt warsztatowy i literacki wszystkich autorów żyjących i piszących w epoce socjalizmu, nie tylko Lema, jest właśnie konieczność przejścia każdej publikacji przez cenzurę polityczną. Środki stylistyczne czy metafory mogą więc być w tym przypadku pewnym elementem próbującym ominąć ograniczający czynnik zewnętrzny jakim jest cenzura. Nie można też pominąć aspektu filozoficznego tych dzieł. Twórczość ma charakter refleksyjny, próbuje klasyfikować i oceniać miejsce człowieka we Wszechświecie, a jednocześnie nadawać robotom ludzka twarz, próbując w ten sposób wykrystalizować ludzką naturę i egzystencjalne problemy, choć w niełatwy dla przeciętnego czytelnika sposób. w ten sposób można dorobek Lema umieścić gdzieś pomiędzy humanistyką a nauką i dla tych dwóch podzbiorów wyznaczyć pewną część wspólną.
W Bajkach Robotów czy Cyberiadzie bohaterami są antropomorficzne roboty. Język utworów jest niezwykle przesycony pojęciami z zakresu mechaniki, fabuła z kolei znów opisuje problemy zupełnie ludzkie, natomiast bohaterowie wydają się ludźmi zamkniętymi w ciałach maszyn. Nad wszystkim unosi się ten sam, charakterystyczny baśniowy eter, wypełniający całą wolna przestrzeń. Archetyp ludzkich zmartwień uosabiają istoty wrogie głównym, „robotycznym” bohaterom. Roboty podobnie jak ludzie szukają po prostu swojego szczęścia.
Nie da się pominąć faktu, ze lata 50. i 60. ubiegłego wieku są epoką fascynacji technologią, lotów w kosmos, nie dziwi więc fascynacja tą tematyka zarówno u autorów, jak i odbiorców. Doszukuje się w biografii autora jego niespełnienia jako inżyniera (marzył o studiach, ale nie mógł ich podjąć ze względu na wybuch wojny), być może budując sobie taki świat na kartkach książki, jaki sobie wymarzył. Ze względu na naukowy język czytelnik otrzymuje precyzyjny obraz robotyki jako dziedziny naukowej, z drugiej strony fascynujący, baśniowy świat, który nawet bez specjalistycznej wiedzy robi wrażenie.
Widoczne jest pewne krytyczne podejście różnych środowisk, szczególnie naukowego, ciężko nie zauważyć, jak ogromne jest znaczenie pisarza, liczba analiz poświęconych jego twórczości jest na tyle duża, że wykształciła osobny nurt jakim jest lemologia. Pisarz więc, jest konstruktorem ale nie robotyki jako technologii, a raczej pewnego oryginalnego wytworu fantazji literackiej przenoszącego roboty wzbogacone w ludzką świadomość w odległe galaktyki.
Bibliografia:
- W. Orliński, Lem. Życie nie z tej ziemi, Wyd. Czarne, Warszawa, 2017.
- S. Lem, Cyberiada, Wyd. Literackie, Kraków, 2015.
- S. Lem, Bajki robotów, Wyd. Literackie, Kraków, 2012.
- M. Płaza, O poznaniu w twórczości Stanisława Lema. Monografie FNP. Seria humanistyczna, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, 2001, ISBN: 83-229-2765-7.
- Strona poświęcona twórczości Stanisława Lema: https://solaris.lem.pl/home/czytelnia/wywiady [dostęp 7. 07. 2022].
Kontakt z autorką: https://www.instagram.com/rusalka.niebieska/
